O Franciszku Gazdzie wiadomo dużo i niewiele zarazem. Nieocenionym źródłem wiedzy na ten temat są artykuły Pani Marzanny de Latour, jego bratanicy. To z nich dowiedziałem się, że po ukończeniu szkoły we Wrocance został on wysłany do gimnazjum w Jaśle, ale szybko uciekł stamtąd do kopalni nafty w Perechińsku. Choć w sumie może było to gimnazjum w Sanoku, bo tak twierdzi w swych wspomnieniach jego młodszy brat, dodając, że rodzice chcieli go wykształcić na księdza. Potem szkoła kadetów w Przemyślu i praca w przemyskim sądzie polowym podczas pierwszej wojny światowej. Pobyt w Wiedniu, gdzie ożenił się w 1919 r. (źr.: M. de Latour, Dwaj chłopcy z Wrocanki w: Piastun nr 6/2013, s. 27)
Chyba nikt nie wie, w jakich okolicznościach Franciszek Gazda zajął się fotografią, ja w każdym razie nie znalazłem jak dotąd nawet jednej wzmianki na ten temat. Tak czy inaczej, bodaj w latach 30. zaczęła ukazywać się seria jego pocztówek z cyklu Polonia Admirabilis. Zaryzykuję tezę, że przedstawiały one jedynie budowle Krakowa, bo tam mieszkał ich autor. Niewykluczone, iż właśnie z powodu przeprowadzki do stolicy na jego pocztówkach zaczęły się ukazywać widoki Warszawy. Ale to tylko moje domysły. Dodajmy, że choć krajobrazy miejskie dominowały w twórczości artysty, to jednak nie były wyłącznym przedmiotem jego uwagi. Udało mi się ustalić, że zajmował się także motywami kwiatowymi i fotografią pejzażową polskich gór.
W czasie okupacji, aż do swej śmierci w 1942 r., prowadził w stolicy Wytwórnię Fotograficznych Kart Widokowych. Była to firma rodzinna. Jego brat Józef czuwał nad ich sprzedażą, zaś bratowa zajmowała się laboratorium fotograficznym. Zakład mieścił się przy ul. Piusa 47a, dziś już nieistniejącej (źr.: M. de Latour, Moja barykada w: Gazeta na Koszykach 1-2/2014, s. 6). Wydaje mi się, że na widokówkach Gazdy wydawanych w tym okresie pojawiają się zdjęcia wykonane w okresie przedwojennym, ale znów - to jedynie przypuszczenia.
Pocztówki Franciszka Gazdy mają niepowtarzalny klimat. Są eleganckie, dopracowane. Część awersu wielu z nich stanowi swoiste passe-partout w białym kolorze, na którym mechanicznie odbijano skreślony pismem ręcznym opis fotografii. Na wielu - chyba tych późniejszych - widnieją słowa Fot. F. Gazda z charakterystycznym zawijasem na końcu, na innych zaś tylko sygnatura. Rodzi się zatem pytanie, czy możemy mieć pewność, że dowolnej z pocztówek podpisanych danymi Franciszka nie wykonał przypadkiem jego młodszy brat. Jak bowiem czytamy, fotografował też Józef (źr.: M. de Latour, Dwaj..., op.cit.). Osobiście uważam to za mało prawdopodobne. Za dowód niech posłuży tu nietypowa dla zakładu Gazdów fotografia opatrzona podpisem "JGazda".
Wiele z tych pocztówek opatrzonych zostało numerami porządkowymi. Część jeszcze w ramach Polonia Admirabilis, część już pod okupacją niemiecką. System numeracji nie jest jeszcze dla mnie do końca klarowny, zwłaszcza gdy idzie o podwójną numerację niektórych pocztówek (np. 41-127 Kraków, Kościoły św. Wojciecha i Panny Marii czy 57-125 z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Wodotrysk na Plantach). Pracuję nad rozwikłaniem tej zagadki (zresztą, jak przekonacie się Państwo po doczytaniu tekstu do końca, nie ja jeden). Jak do tej pory - zastrzegając możliwość omyłki - udało się ustalić elementy serii jak na poniższej liście. Oby kiedyś stała się kompletna i każdy mógł dzięki niej poznać cały dorobek tego znakomitego, a chyba nieco zapomnianego fotografa. Zachęcam do udziału w akcji. Jeśli chcecie Państwo pomóc w jej uzupełnieniu albo skorygować podane przeze mnie informacje, proszę o kontakt.
1. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków Panorama
2. Krakau, Die Burg Kraków, Wawel
3. ...
4. Kraków. Pomnik Mickiewicza
5. Krakau Blumenmarkt Kraków Targ Kwiatowy
6. Kraków, Sukiennice
7. Kraków, Ratusz; także: Krakau. Rathausturm Kraków, Wieża Ratuszowa
8. Kraków Planty k. Sadzawki
9. Kraków - drzewo Wolności, ul. Szpitalna
10. Kraków, ul. Floriańska
11-12. ...
13. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków ul. Piłsudskiego
14-16. ...
17. Kraków. Bielany albo Krynica "Lwigród"
18. Kraków. Kościół na Skałce
19. Kraków. Kościół Bożego Ciała
20-21. ...
22. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków Kościół Św. Barbary
23. Kraków, Biblioteka Jagiellońska; także: Krakau, Alte Universität
24. Krakau, Universität Kraków, Uniwersytet
25. Kraków, Planty Lilla Weneda
26. ...
27. Warszawa. Poległym Saperom
28. Kraków, Pomnik Mickiewicza
29. Kraków, Kościół Franciszkanów
30. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków. Katedra na Wawelu
31. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Wawel, Wieża Zegarowa
32. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Baszta Senatorska
33. Krakau, Fragment der Burg Kraków, Krucza Stopka
34. ...
35. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Planty - Sadzawka
36. ...
37. Kraków, Pomnik Grunwaldzki
38. Planty Sadzawka
39. ...
40. Krakau. St. Adalbert N. Marienkirche
41. Kraków w nocy. Sukiennice - Ratusz
42. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków w nocy. Arkady Sukiennic - Ratusz; także: Krakau Nacht unter den Tuchhallen
43. Krakau, Marienkirche Kraków, Kościół P. Marii; także: 43. Kraków, Kościół Mariacki
44. Krakau, Marienkirche Kraków, Kościół P. Marii
45. Kraków, Planty Róże koło pomnika Kraszewskiego
46. Kraków, Sukiennice
47. ...
48. Kraków Targ Owocowy
49. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków w nocy. Mgła na Rynku St.
50. Krakau Die Burg Kraków Wawel
51. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków w nocy. Katedra na Wawelu
52. z cyklu Polonia Admirabilis Krakau Die Burg Kraków Wawel
53-59. ...
60. Warszawa, Rynek Starego Miasta
61. ...
62. Warszawa, Łazienki Teatr
63-64. ...
65. Kraków, Planty Róże koło Pomnika Straszewskiego albo Warszawa, Tancerka w Parku Paderewskiego
66. Krakau, Leuchtstrahlbrunnen Kraków Wodotrysk iluminowany
67-69. ...
70. Kraków Panieńskie Skały
71. pomnik Grottgera
72. Kraków Pomnik pamięci poety Bohdana Zalewskiego
73. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Wodotrysk na Plantach
74. Warschau, Sigismundsäule [Warszawa, Kolumna Zygmunta - pw]
75. Kraków. Barbakan. Bank Polski
76. Krakau Kraków Barbakan
77. Krakau, Blick gegen Kosciuszkohügel [Kraków Widok na Kopiec Kościuszki - pw]
78. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Widok z Wawelu na Skałkę
79. Krakau Teilansicht Kraków Panorama
80. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Wawel, Dziedziniec Arkadowy; także Krakau, Innerer Burghof
81. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Wawel, Dziedziniec Arkadowy
82. z cyklu Polonia Admirabilis Warszawa, Jesień w Łazienkach
83. Krakau, Burgkathedrale Kraków, Katedra na Wawelu; także: 83 z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Katedra na Wawelu
84. z cyklu Polonia Admirabilis Kraków, Kopiec Marsz. Piłsudskiego
85-86. ...
87. Krakau, Tuchhalle Kraków, Sukiennice
88-101.
102. Warszawa, Fontanna w Ogrodzie Saskim
103-107. ...
108. Warszawa Łazienki
109. ...
110. Warszawa Łazienki
111. Warszawa, Pałac w Łazienkach
112. ...
113. Warszawa Sächsischer Garten [Warszawa Ogród Saski - pw]
114-115. ...
116. Warszawa, Motyw z Parku Belwederskiego
117. Warszawa Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych
118. ...
119. Warschau. Siegesstraße [Warszawa ul. Zwyciestwa; a może ul. Zwycięzców na Saskiej Kępie? - pw]
120. Warszawa, Kościół Św. Krzyża
121. ...
122. Warszawa, ul. Marszałkowska
123. Warszawa. Wisła
124. Warschau Eisenbahnbrücke
125. Warszawa Zamek Królewski
126. Warschau, Postplatz [Warszawa, Pl. Pocztowy - pw] albo Warszawa - Plac Napoleona
127. Warszawa, Rynek Starego Miasta
128. Warszawa, Stare Miasto
129. Warschau. Seegarten [biorąc pod uwagę, co na tym zdjęciu widać, przetłumaczyłbym: Warszawa staw w Ogrodzie Saskim, ale... - pw]
130. Warschau. Sächsischer Garten [Warszawa Ogód Saski - pw]
131. Warschau. Alexanderkirche
132-135. ...
136. Warszawa, Motyw z Wilanowa
137. ...
138. Warschau. Wilanow
139. Warszawa, Dunaj Szeroki
140. ...
141. Warszawa, Mury obronne z XIII i XIV wieku
142. ...
143. Warszawa, Mury obronne z XIII i XIV wieku
144. Warszawa, Mury obronne z XIII i XIV wieku
145-149. ...
150. Warszawa, Marienstadt
158. Warszawa, Kościół Wizytek
159. Warszawa, Kościół Św. Floriana
160. ...
161. Warszawa, Kanonia
162-166. ...
167. Warschau, Palais Staszic Warszawa, Pałac Staszica
168-170. ...
171. Warschau, Krakauerstraße Warszawa, Krakowskie Przedmieście
172. Warschau, Schloßplatz Warszawa, Pl. Zamkowy
173. ...
174. Warschau, Die Weichsel. Warszawa, Wisła
175. Warschau, Belvedere Warszawa, Belweder
176. ...
177. Warschau/Warszawa, Łazienki
178. Warschau/Warszawa, Łazienki
179. Warschau, Hochhaus am Postplatz Warszawa, "Drapacz" przy Pl. Pocztowym albo Warszawa, "Drapacz" przy Pl. Pocztowym
Ukazały się jednak i takie, które utrzymane są w tej samej stylistyce, a numeracji nie mają, np.:
Warschau, Marschallstr. [Warszawa, ul. Marszałkowska - pw]
Są wreszcie i takie, które w ogóle do serii nie należą, choć da się tu dostrzec pewne podobieństwo. Ta pokazująca Sandomierz ma z tyłu ręcznie datowaną notatkę - lipiec 1938, a wydana była przez Wyd. Stow. Spółdzielcze Księgarnia 'OGNISKO' w Sandomierzu. Druga jest czysta, zaś nadruk na odwrocie informuje o wydawcy: H. Leng w Łodzi. Na trzeciej informacja o tym, co przedstawia pocztówka przybita została pieczęcią. Wszystko to zdaje się ładnie obrazować ewolucję warsztatu autora zdjęć :)
(w kolejności, w jakiej nawiązywaliśmy kontakt)
Dziękuję Pani Katarzynie Andrzejowskiej-de Latour i wszystkim innym miłośnikom twórczości Gazdy za pomoc w zidentyfikowaniu niektórych fotografii.
Chylę czoła przed dokonaniami Pana Krzysztofa Żukowskiego, który nie tylko z iście benedyktyńską skrupulatnością stworzył o wiele dokładniejszą od powyższej listę interesujących nas tu pocztówek, ale i przesłał mi swoje dzieło.
Dziękuję Panu Krzysztofowi K. Słowińskiemu (www.photographyinphilately.com) za przesłanie skanów kilku pocztówek, a także ciekawą informację o warsztacie pracy Franciszka Gazdy. Okazuje się, że w okresie okupacji niemieckiej jego kartki drukowane były na papierze "Opta". Taką nazwę nadały władze okupacyjne bydgoskiej wytwórni filmów, papierów i błon fotograficznych "Alfa".
Dziękuję Panu Andrzejowi Zakrzewskiemu za przesłanie pocztówki nr 120.
Gratuluję efektów pracy badawczej Panu Piotrowi Głogowskiemu, który jesienią 2020 r. napisał do mnie tak: Też się od pewnego czasu zajmuję tym tematem - tzn. próbuję skatalogować karty warszawskie. Podwójna numeracja wynika z faktu, że osobno numerowane były karty krakowskie i warszawskie, stąd np. numer 65 to "Kraków, Planty Róże koło Pomnika Straszewskiego" albo "Warszawa, Tancerka w Parku Paderewskiego". Trzeba by zatem sporządzić osobne listy dla Krakowa i dla Warszawy, oraz osobną numerację (albo w ramach list obu miast) dla serii Polonia Admirabilis, która obejmowała także widoki np. Pienin. Numeracja typu 57-125 oznacza, że 57 to numer serii z danego miasta, a 125 to numer serii Polonia Admirabilis. Podczas okupacji część kart wydawano z napisami w jęz. polskim i niemieckim, część tylko po niemiecku, oraz kilka bez żadnych opisów i numeracji, ale są to wznowienia dawnych odbitek. W załączniku przesyłam mój spis kart warszawskich - numer, tytuł, a w nawiasach kwadratowych komentarz. Tam gdzie jest (?) nie jestem do końca pewny numeracji.
Zdjęcia pocztówek nr 102, 136, 144, 157, 171, 172 i 174 przesłała mi Pani Zuzanna Puchała, dzięki!