3 Pułk Lotniczy

Zdjęcie z przebogatej kolekcji Pana Janusza Adamczewskiego. Jego ojciec - kapral Julian Adamczewski - służył w Poznaniu Ławica jako fotograf lotniczy. Umieszczony w lewym dolnym rogu skrót "C.W.T.Lotn." należy rozszyfrować jako Centrum Wyszkolenia Technicznego Lotnictwa, działające wówczas w Bydgoszczy.

Ze zbiorów Pana Janusza Adamczewskiego. Przywołany już ekspert zidentyfikował na zdjęciu samoloty Potez XXVA2 - nr. boczne 7 i 4 z (NN) EL 3.PL (A2 - oznaczenie wersji: rozpoznawczy, dwuosobowy). Oto jego komentarz: W polskim lotnictwie było ogółem 320 egz. różnych wersji Potezów XXV (zakupione we Francji i produkowane na licencji w PWS - Podlaska Wytwórnia Samolotów i przez ZM PI&L - Zakłady Mechaniczne Plage i Laśkiewicz w Lublinie). Dostawy z Francji - przełom lat 1927/28 a z polskich zakładów od listopada 1927 r. i w tym roku wprowadzane na wyposażenie eskadr pułków lotniczych. Użytkowane do 1936 r. - potem przekazywane sukcesywnie do szkół lotniczych.

Pamiątka z imienin Stefana Pawlikowskiego (stoi piąty od lewej), dowódcy słynnej Brygady Pościgowej. Jak mi powiedziano, zdjęcie wykonano w 1931 r., a więc w okresie, gdy jubilat dowodził III Dywizjonem Myśliwskim 3 Pułku Lotniczego. Rzadka możliwość wglądu w obyczajowość epoki - jak widać, wojskowi świętowali nie tylko rocznice związane z życiem pułkowym (por. np. zdjęcia z obchodów w 1 Batalionie Balonowym czy 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich), ale i te całkiem prywatne. Fotografię otrzymałem od miłośnika historii polskiego lotnictwa (a w szczególności 6 Pułku Lotniczego) w podzięce za pomoc w nawiązaniu kontaktu z rodziną jednego z pilotów. Jeśli ktoś z Państwa rozpoznaje żołnierzy uwiecznionych na zdjęciu i chciałby podzielić się tą wiedzą, proszę o kontakt.

I tym razem ogromną pracę wykonał Pan Kołodziejski: Pierwsze trzy postaci od lewej to nieznani nam z imienia i nazwiska podoficerowie zawodowi - kolejno plutonowy, sierżant i st. sierżant. Czwarty od lewej to kpt. pil. Mieczysław Mümler (1899-1985) - od 1929 r. do 1937 r. dca 132.EM w 3.PL, W 1931 r. awansowany na kapitana, w Wojnie Obronnej 1939 r. dca III Dywizjonu Myśliwskiego 3.PL (III/3dm) w składzie Armii "Poznań". Szósty od lewej stoi kpt.pil. Stanisław Morawski (1899-1943) - dca 131.EM 3.PL, w 1939 r. mjr. pil. dca III Dywizjonu Myśliwskiego 6.PL (III/6dm) - Lwów w składzie: 161.EM i 162.EM (w Wojnie Obronnej 1939 r. III/6dm walczył w składzie Armii "Łódź"). Siódmy od lewej stoi porucznik, którego jak dotąd nie udało się zidentyfikować. Komentarz: Brak odznaki pilota/obserwatora. Być może oficer personelu naziemnego (oficer techniczny?). Nad baretkami orderowymi widoczna odznaka za rany/kontuzje z jedną gwiazdką (raz ranny) - można wnioskować, że z okresu wojny polsko-bolszewickiej 1919-1920. I wreszcie czterej stojący z prawej strony szeregowcy to być może ordynansi oficerów ze zdjęcia. A do tego małe uzupełnienie. Oto co w czerwcu 2019 r. przekazała mi Pani Barbara Orłowska: Interesuję się osobami o nazwisku Orłowski i w związku z tym weszłam na stronę Archiwum Państwowego w Kielcach. Okazało się, że w ich zasobach znajduje się fotografia Orłowskiego Zygmunta z 1933r. ppor. obserwatora z 3 pułku lotniczego. Być może jest to niezidentyfikowany porucznik ze zdjęcia zamieszczonego na Pańskiej stronie.

Wiedzę o fotografii wzbogacają też uwagi dr. Grzegorza Śliżewskiego, historyka badającego dzieje polskiego lotnictwa. Latem 2017 r. napisał do mnie tak: Zdjęcie (...) zostało zrobione na przełomie 1933/34. Drugi z prawej to Franciszek Prętkiewicz, który Szkołę Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich skończył w 1933 r., wcześniej nie mogło go być w 3 PL.

Zdjęcie z kolekcji Pana Janusza Adamczewskiego. Bombowiec Karaś w locie, a ściślej PZL.23 "Karaś" nr. 4 z 34.ER 3.PL. Pan Ryszard Kołodziejski podsumowuje: Oznaczenie ER (Esk.Rozp.) wprowadzono w miejsce EL (Esk.Liniowa, Lotnicza) w trakcie mobilizacji 24/25.08.1939 r. 34.EL w składzie lotnictwa Armii "Poznań" brała udział w Wojnie Obronnej 1939 r. (d-ca eskadry - kpt.obs. Janusz Badowski). W 1939 r. eskadra utraciła wszystkie "Karasie" (10 egz.).

A tutaj znajduje się prośba o pomoc w ustaleniu oznakowania jednego z Karasi 34 Eskadry Rozpoznawczej 3 Pułku Lotniczego.

Źródło jak wyżej. Typowałem, że samolot to Potez, okazało się, że słusznie - chodzi o Potez XXVB2 nr.9 32.El 3.PL. I uwagi cytowanego już znawcy tematu: Godło 32. EL - biała czteroramienna gwiazda wpisana w zielony kwadrat z białym obramowaniem (malowane tylko na Potezach). Wersja B2 (bombowa, 2 os.) - widoczne pod dolnymi skrzydłami zaczepy bombowe. Wersję lekkiego bombowca produkowano w ZM PI&L od 1931 r. (50 egz.). Nr boczny 9 ("porządkowy" danej eskadry, indywidualny samolotu). Widoczne dwa owalne pojemniki na zaczepach pod dolnymi skrzydłami - niestety nie wiem jakiego przeznaczenia. Nie są to bomby ćwiczebne (brak stateczników), prądnice (brak śmigiełka). Cienki poziomy "pręt" przed kokpitem pilota to celownik lunetowy kaemu pilota (Vickers 7,9 mm montowany z prawej strony kadłuba z przodu). Widoczny obserwator i obrotnica do dwóch sprzężonych kaemów Vickers 7,9 mm (kaemy wymontowane).

Źródło jak wyżej. Na zdjęciu Potezy XXV 34.EL 3.PL. Opis: Godło 34.EL - biały trójkąt wpisany w zielony kwadrat z białym obramowaniem. Góra - Potez XXVA2(lub B2?) nr boczny 2. Na dolnej powierzchni dolnego prawego skrzydła białe cyfry "32" na lewym litera "P". Są to oznaczenia kodu indentyfikacyjnego (malowany od 1927 r.). Litera oznaczała przydział do określonej eskadry, pułku, szkoły. W tym wypadku "P" oznacza 3.PL bazujący w Poznaniu a cyfra "32" jest numerem kolejnym samolotu w danej jednostce (nie oznacza, że samolot jest z 32.EL). Dół - Potez XXVB2 nr 9 (ten sam co na zdjęciu wyżej). Na krawędzi natarcia dolnego prawego skrzydła (przy kadłubie) widoczna prądnica wiatrowa (łopata śmigiełka - biała pionowa kreska).

Źródło jak wyżej. Potez XXVA2 nr.6 34.EL 3.PL. Komentarz Pana Kołodziejskiego: Zdjęcie przedstawia awaryjne lądowanie na przygodnym lądowisku (brak paliwa?). Widoczna prawa burta z nr. porządkowym i godłem 34. EL. Natomiast tylko na lewej burcie za godłem eskadry wszystkie samoloty miały dodatkowo malowane na czerwono cyfry określające typ i kolejny wyprodukowany samolot tego typu. Dla nr. 6 (na zdj.) był to: 42.216 (40-Potez XVA2, 41-Potez XXVIIA2, 42-Potez XXVA2/B2). Potez XXVA2 "6" nr. 42.216 (zdj.) miał na dolnych powierzchniach dolnych skrzydeł oznaczenie 26 (prawe skrzydło) P (lewe) – kod indentyfikacyjny (tak jak w opisie poprzedniego zdjęcia). Historia w/w: Samolot wyprodukowany we Francji, odbiór techniczny - 12.01.1928 r. Przekazany z GSL (Główna Składnica Lotnicza)) do IBTL (Instytut Badań Technicznych Lotnictwa) - 30.11.1929 r. W latach 1930-1933 w 2.PL potem w okresie 03.10.1933 - 07.05.1936 w 3.PL kolejno w: 34.EL, 32.EL, ET Eskadra Treningowa). Zdjęcie można datować na lata 1933-34.

Źródło jak wyżej. Potez XXV nr 8 (NN) El 3.PL. Uwagi eksperta: Doskonale widoczny celownik lunetowy kaemu pilota. W kokpicie pilota żołnierz z obsługi naziemnej. Druga postać - być może obserwator z załogi samolotu. W/w samoloty 3.PL nazywane były popularnie "Poznańskimi Potezami". Samoloty Potez w eskadrach pułków zastąpione zostały "Karasiami".

Źródło jak wyżej. Opis eksperta jest następujący: Lotnisko Ławica - Poznań 1936 r. Dwaj porucznicy lotnictwa na tle samolotu Lublin R.XIIIt (3.PL). Z lewej Fokker F.VIIb-3m (1.PL) po prawej RWD.8 (3.PL). Dwóch NN poruczników pilotów w czarnych skórzanych płaszczach. W lotnictwie w latach 20-tych panowała moda na skórzane kurtki i płaszcze o kroju nie objętym regulaminem. Dopiero w 1927 r. usankcjonowano przepisami noszenie skórzanych płaszczy wz.27. Mogli je nosić tylko oficerowie a na nich nie było odznak stopnia wojskowego. Płaszcze różnią się długością - widać, że regulamin mundurowy nie był rygorystycznie przestrzegany. Jeden z poruczników obuty w "oficerki" do bryczesów. Z lewej - fragment samolotu bombowego (widoczne wystające pod dolnym skrzydłem zaczepy wyrzutników) Fokker F.VIIb-3m. Z końcem lat 20-tych XX w. w samoloty te zaczęto wyposażać eskadry. Trafiły do 211. Eskadry Niszczycielskiej Nocnej, 212. ENN i 213.ENN w 1.PL (Warszawa). W czerwcu 1932 r. wszystkie eskadry przemianowano na bombowe (211.EB, 212.EB i 213.EB). W połowie 1938 r. eskadry bombowe 1.PL zaczęto przejściowo przezbrajać w PZL P.23 "Karaś" (docelowo PZL "Łoś") a Fokkery trafiały jako szkolne do Eskadry szkolnej 213.EB i do CWL nr. 1 w Dęblinie (Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1). Część z nich użytkowana również była w charakterze samolotów transportowych w pułkach lotniczych lub do ćwiczeń w skokach spadochronowych w WOS w Bydgoszczy (Wojskowy Ośrodek Spadochronowy). Samolot z prawej strony - szkolny RWD.8. RWD.8 w latach 1934-1939 - podstawowy samolot szkolny lotnictwa wojskowego oraz w aeroklubach. Skonstruowany przez zespół w składzie: inż. inż. Stanisław Rogalski, Stanisław Wigura i Stefan Drzewiecki, od 1933 r. produkowany wpierw przez DWL na Okęciu (Doświadczalne Warsztaty Lotnicze). Samolot wygrał konkurs ogłoszony na samolot szkolny dla wojska i był wytwarzany w dużych ilościach przez zakłady PWS w Białej Podlaskiej (Podlaska Wytwórnia Samolotów). Popularnie nazywane "erwudziakami". Na lewej burcie kadłuba częściowo przykryty ochronną brezentową plandeką widoczny biały napis "CHROBRY" III. Jest to jeden z kilku RWD.8 produkcji DWL o nr. fabrycznym 143. Został ufundowany ze składek społecznych. Nosi imię własne nadane przez wielkopolskich fundatorów (podobnie jak bliźniacze - "CHROBRY" I, II, IV). Biała litera "B" na dolnej powierzchni lewego skrzydła namalowana przed zastrzałem. Być może pierwsza litera oznaczenia "BCJ" (jeśli tak to na lewym skrzydle powinny być litery "SP"). Jeżeli ten egz. został skreślony z rejestru cywilnego w 1937 r. - o czym niżej - to wydaje się, że takie oznaczenie było w okresie jego służby w 3.PL. (?) Przekazany później do lotnictwa wojskowego znalazł się na wyposażeniu ET (Eskadra Treningowa) 3.PL. W eskadrze był użytkowany w okresie od października 1936 r. lutego 1937 r. (skreślony z rejestru KCSP - Komisja Cywilnych Statków Powietrznych). Do końca 1937 r. wykazany jest w rejestrze LPW - lotniska Łódź Lublinek (Lotnicze Przysposobienie Wojskowe). Centralnie na zdjęciu widoczny jest samolot Lublin R.XIII. Określany jako "towarzyszący" (rozpoznawczy, obserwacyjny celności ognia, współpracy z armią, łącznikowy i szkolny). Produkowany w ZM Pl&L w Lublinie (Zakłady Mechaniczne Plage & Laśkiewicz) w różnych wersjach, użytkowany od 1933 r. Kluczem do szczegółowego opisu samolotu są poniższe trzy fragmenty zdjęcia:

Samoloty zwane były "erami", "erkami".

Źródło jak wyżej. Z góry dzięki za pomoc w zidentyfikowaniu pozujących do zdjęcia osób. Według cytowanego tu już wielokrotnie znawcy tematu Na tle hangaru lotniczego w jasnym płaszczu siedzi ppłk. pil. Władysław Kalkus (1882-1945). Awans na ppłk. otrzymał w marcu 1934 r., co pozwala datować zdjęcie na 1934 r. (początek roku - płaszcze zimowe). Ppłk. W. Kalkus był dcą 3. PL (Poznań) co sugeruje, że zdjęcie zrobiono w Ławicy. Od marca 1939 r. - gen.bryg. p.o. dcy lotnictwa MSWojsk. do września 1939 r. Obok (po prawej ręce) siedzi mjr. obs. Stanisław Luziński (06.09.1895-24.04.1965). Od 1929 r. - dca 212. ENN (Esk. Niszcz. Nocna). W 1932 r. przemianowana na 212. EBN (Esk. Bomb. Nocna). W okresie marzec 1936 r. - sierpień 1939 r. - dca Zgrupowania Bombowego 1.PL (Warszawa) w składzie: 210, 255, 220.DB (Dywizjon Bombowy miał dwie eskadry bombowe) i 13, 16, 19. ET (Eskadra Towarzysząca). Od lewej siedzą: NN sierż., NN st. sierż. (na lewym rękawie trzy szewrony - nazywane nieformalnie "winklami" - każdy za 3 lata służby zawodowej), NN por. pil. Dalej za ppłk. W. Kalkusem siedzą: NN por. lotnictwa (pil., obs.?), NN cywil, NN plut. W szeregu stoją podchorążowie ze Szkoły Podchorążych Lotnictwa CWOL (Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa - Dęblin). Na rogach kołnierzy płaszczy zimowych widoczne odznaki Szkoły Podchorążych oraz (nad odznaką) poprzeczny pasek określający rodzaj broni - żółty w tym wypadku lotnictwo. Mają przewieszone przez ramię puszki z maskami przeciwgazowymi typu RSC (pgaz. wz. 24 - widoczna u pierwszego z lewej) a przy pasach głównych ze sprzączką jednotrzepieniową (wz. 31) po dwie ładownice (skórzane - czarne).

Źródło jak wyżej. Ekspert zauważa: Dwa zdjęcia o podobnej tematyce - grupy żołnierzy na tle przyczep. Pierwsze opisane, z podaną datą i sądzić by można, że wykonano je w tym samym czasie i w tym samym miejscu. Jednakże dokładna analiza zdjęcia drugiego pozwala je datować na trzy lata później, na rok 1939. Przyczepa o nr. 505 z "tarczą warszawską". Przyczepy sztabowe (zdj. obok i powyższe) sądzę, że tego samego producenta - mają takie same składane markizy, różnią się natomiast oknami. Na przyczepie napis zrobiony białą kredą "Hotel Pod Lotnikiem". Zdjęcie wykonano rano, latem (widoczne cienie na burcie przyczepy), a kilku z leżących okrytych jest kocami (jeden ziewa). Widoczny żołnierz w płaszczu i z karabinem - wartownik po nocnej służbie. Z przodu samochód ciężarowy - holujący. Jaki? Nie jest to produkowany w Polsce na licencji Fiat 621 "Tur" bo miał on dwie osie a na zdjęciu widzimy samochód trzyosiowy (z tyłu dwie osie z bliźniaczymi kołami). Wszystko wskazuje, że jest to trzyosiowa ciężarówka produkcji czechosłowackiej Praga RV. Jeżeli tak, to zdjęcie należy datować na lato 1939 r., krótko przed wybuchem II Wojny Światowej. Latem 1939 r. Polska otrzymała kilkaset ciężarówek tego typu od Niemców zdobytych po zajęciu 15 marca 1939 r. Czechosłowacji w ramach rozliczeń zobowiązań niemieckich umowy polsko-niemieckiej za tranzyt kolejowy do Prus Wschodnich. W WP nie było przed wojną trzyosiowych ciężarówek prócz w/w. Wprawdzie trwały prace nad polską ciężarówką trzyosiową Ursus AT, ale nie wyszła ona poza stadium prototypu. W tym temacie musieliby się wypowiedzieć znawcy historii motoryzacji Wojska Polskiego. Zapraszam zatem wszystkich chętnych :)

Jesienią 2023 r. pewien internauta przekazał mi ciekawą informację na temat widocznej na fotografii przyczepy: Na zdjęciach z Pana strony są przyczepy CWS Labo-Foto, ciągnione przez nie pamiętam już jakiej marki pojazd, ale na pewno francuski. Najprościej rzecz ujmując, chodzi o... ciemnię! W sieci można przeczytać, że po powrocie z misji zdejmowano z aparatu górny zasobnik mieszczący kliszę fotograficzną i przekazywano do sekcji foto. Wykwalifikowano fotolaborant miał do dyspozycji przyczepę foto zawierającą kompletne polowe laboratorium fotograficzne umożliwiające szybkie wykonanie odbitek (M. Skrzypacz, Aparat fotograficzny KW).

Źródło jak wyżej. I kolejny komentarz: W oddali widoczna wieża (charakterystyczna dla zabudowy lotniska w Ławicy) z "rękawem" lotniczym, poniżej na tle hangaru samolot PZL P.7a (lub PZL P.11c) z 3. Dywizjonu Myśliwskiego 3.PL a więc ze 131. lub 132. EM. Zdjęcie można datować na lata 1933-1935 (w tym okresie na wyposażenie eskadr wprowadzono samoloty P.7a i P.11c). Uśmiechnięty lotnik w skórzanym kombinezonie to być może pilot widocznego myśliwca po ukończonym locie. „Łącznościowcy” przy polowej radiostacji, z lewej widoczna antena. Na pierwszym planie trzech NN oficerów lotnictwa - z lewej (z czapką w ręku), z prawej - palący papierosa kapitan i obok niego z odkrytą głową.

Źródło jak wyżej. Unikalna możliwość wglądu w obyczaje żywieniowe naszego wojska. Niestety nie wiadomo, co pichci kucharz :)

Klikając znajdującą się obok ilustrację traficie Państwo na stronę zawierającą Księgę pamiątkową 3-go Pułku Lotniczego 1918-1928. Informację o publikacji otrzymałem aż z Vancouver. Jesienią 2018 r. przesłał mi ją Pan Chris Kropinski. Jego ojciec Adam Kropiński (w Księdze figuruje pod numerem 28 na stronie 82) służył w 3 PL od 1926 do 1937 r. Mianowany kapitanem w 1932 r., majorem w 1938 r. (2 PL) i podpułkownikiem w 1943 r. (300 Dywizjon Bombowy).

Fotografia otrzymana latem 2019 r. od Pana Henryka Juszczaka, autora publikacji związanej z historią kaliskiego lotnictwa. Oto jego opis tego zdjęcia: st. sierż. pilot Szwencer z 3 płk. lot. po awaryjnym lądowaniu w powiecie kaliskim 21.07.1932 r. (Stawiszyn ???) obserwator por. Roguszko, odnieśli niewielkie uszkodzenia ciała. Wspierający dzielnie tę stronę Pan Ryszard Kołodziejski dodał co następuje: Zdjęcie, które pozwalam sobie przesłać jest opisane - kraksa 20.07.1932 r. Żerniki powiat kaliski woj. wielkopolskie. Więcej na temat tej zagadki niżej.

Zdjęcie przedstawiającą tę samą scenkę co powyższe. Wstępnie zapytywałem, czy samolot to Potez XVIII - szczerze mówiąc dziś już nie pamiętam czy uczyniłem to dla podtrzymania dyskusji, czy raczej omsknęło mi się jedno "X" w nazwie :) Tak czy inaczej wczesną wiosną 2020 r. odpowiedzi udzielił niezawodnie Pan Ryszard Kołodziejski.

Zdaniem Pana Kołodziejskiego obok mamy zdjęcie pamiątkowe absolwentów kursu specjalistycznego zorganizowanego w 3 Pułku Lotniczym pod koniec lat 30. Tutaj można znaleźć jego analizę uwiecznionej sceny.

Jesienią 2021 r. jeden z internautów zidentyfikował - na podstawie wizualnego podobieństwa - postać na fotografii. Jego zdaniem piąty od prawej siedzi Władysław Cichowski, lotnik urodzony w 1910 r., który w 1941 r. zginął w trakcie lotu bombowego nad Frankfurt.

O tym zdjęciu nie wiemy właściwie nic. Jest niestety mocno zniszczone, podobno jeden z uwiecznionych na nim żołnierzy to Jan Jaroszyk - brat dziadka właściciela fotografii. Cytowany tu już ekspert sądzi, iż jest to grupa żołnierzy z eskadr 3.PL po zakończeniu nauki w Szkole Podoficerskiej pozujących do pamiątkowego zdjęcia przed frontem budynku dowództwa 3.PL w Poznaniu. Mundury lotnicze nowego wzoru wprowadzone z dniem 30.05.1936 r. pozwalają datować zdjęcie na lata 1936-1939 r. Można założyć że w skórzanym płaszczu siedzi dowódca 3.PL płk obs. Edward Karaś (dca w latach 1933-1937) lub ppłk pil. obs. Tadeusz Jarina (1937-1939) a być może jest to komendant szkoły. Obok siedzi sierżant (st. sierż.?) a w pierwszym szeregu stoją głównie żołnierze w stopniu kaprala - dowódcy drużyn szkolnych? Nie można wykluczyć też, że jest grupa absolwentów kursu specjalistycznego dla personelu naziemnego eskadr wchodzących w skład 3.PL, jednakże skłaniałbym się do pierwszej wersji opisu. Jak zawsze będziemy wdzięczni za pomoc :)

A tu potwierdzenie, że pozowanie do pamiątkowych fotografii przed gmachem Dowództwa 3 Pułku Lotniczego było chyba swego rodzaju tradycją. Zdjęcie pochodzi z rodzinnego archiwum Pana J. Grabskiego. Trzeci z prawej w czwartym rzędzie od dołu stoi jego ojciec Władysław Grabski (tokarz - rusznikarz). Jak twierdzi właściciel fotografię wykonano w 1938 lub 1939 roku. Z rodzinnych przekazów wiemy, iż po wybuchu wojny Władysław Grabski wraz z wojskiem znalazł się pod Kutnem. Mam nadzieję, że zdjęcie wzbogaci historię 3 Pułku Lotniczego - napisał syn żołnierza.